Բենեդիկտ Սպինոզա | Էթիկա | համառոտ

«Էթիկան» գրված է Էվկլիդեսի «Սկզբունքների» ոճով: Այն բաղկացած է սահմանումներից, աքսիոմներից, ապացույցներից և պարզաբանումներից: Խոսքը դեդուկտիվ-երկրաչափական մեթոդի մասին է, որը կիրառում էր Դեկարտը և որն շատ բարձր էր գնահատում Հոբսը:

Սպինոզան նախ սահմանում է սուբստանցը, որը մետաֆիզիկայի կորիզն է: Դեռ Արիստոտելն է նշում, որ գոյության մասին հարցը համարժեք է սուբստանցի մասին հարցին: Գոյությունը կա՛մ սուբստանց է, կա՛մ սուբստանցի դրսևորում: Սպինոզան համաձայն է սրան: Դեկարտը, ինչպես և անտիկ փիլիսոփաները գտնում է, որ սուբստանցները բազմաթիվ են: Դրանք լինում են մտածողական և մարմնավոր: Սուբստանցը նա սահմանում էր որպես իր, որն իր գոյության համար ունի միայն ինքն իր կարիքը: Սպինոզայի համոզմամբ այդպիսին կարող է լինել միայն Աստված: Հետևաբար սուբստանցի դեկարտյան բազմակիությունը մերժվում է: Գոյություն ունի միայն մեկ սուբստանց և դա Աստված է: Իր գոյության համար այն բացի ինքն իրենից ուրիշ ոչինչի կարիք չունի: Այն ինքն իր պատճառն է (causa sui): Իսկ Դեկարտի մտածողական և մարմնավոր չափումները Սպինոզան հասկանում է որպես սուբստանցի անթիվ ատրիբուտներից երկուսը: Իրերը և մտքերը նա համարում է սուբստանցի մոդուսներ: Սպինոզայի Աստծո գոյության ապացույցը ըստ էության գոյաբանական է: Աստծո մասին չի կարելի մտածել որպես ինքն իր պատճառի և չընդունել դրա գոյությունը: Սա բիբլիական Աստված է, որը տեղավորված է մետաֆիզիկական շրջանակի մեջ: Աստծո արարումը իմանենտ պրոցես է: Դա գոյության բացարձակ անհրաժեշտություն է, որը համընկնում է ազատության հետ: Ֆրիդրիխ Նիցշեն կոչում էր այս անհրաժեշտությունը ճակատագրին ասված «այո»:

Անվերջ Աստված դրսևորվում է բազմաթիվ ատրիբուտների և մոդուսների մեջ: Ատրիբուտները անվերջ սուբստանցի դեպքում անթիվ են: Մեզ հայտնի են միայն երկուսը՝ մտածողությունը և մարմնավորությունը: Մոդուսը սուբստանցի վիճակն է, մի բան, որի միջոցով սուբստանցը պատկերացվում է: Ատրիբուտներն անվերջ են, իսկ մոդուսները՝ վերջավոր: Թերևս, կան նաև անվերջ մոդուսներ՝ անվերջ բանականությունը, անվերջ կամքը…

Ինչպե՞ս է անվերջ սուբստանցի պայմաններում գոյանում վերջավոր մոդուսը: Այդ հարցը Սպինոզան չի լուծում: Աստված natura naturans է, իսկ աշխարհը՝ natura naturata: Առաջինը սերող է, իսկ երկրորդը սերված: Մտածողության և տարաձգության ատրիբուտների միջև չկան հաղորդակցության կետեր: Նրանց միջև, քանի որ դրանք պատկանում են նույն աստվածային սուբստանցին, գործում է զուգահեռականության կարգ: Ամեն գաղափար գոյություն ունի նաև իրերի կարգում: Իրերը և գաղափարները միևնույն օբյեկտիվության երկու տարբեր ասպեկտներն են:

Ճանաչողությունն ունի երեք աստիճան՝ կարծիքի (երևակայության), ռացիոնալ և ինտուիտիվ յուրացման: Երրորդը թույլ է տալիս հասկանալ, որ բոլոր իրերը արտաբխում են Աստծուց: Ամեն համարժեք ճանաչողություն ենթադրում է Աստծո ճանաչողություն: Դա նշանակում է սեփական ինքնության ճանաչողություն որպես գոյության, որը Աստծո գոյության մեջ է: Մարդու հոգին անվերջ բանականության մասն է և պիտի անհրաժեշտ մաքրության և հստակության հասցնի սեփական գաղափարները: Համարժեք ճանաչողության մեջ պատահականություն չկա: Ամեն բան անհրաժեշտ է: Հոգում չկա բացարձակ և ազատ կամք: Կամենում են ինչ-որ պատճառով, որը որոշարկված է մեկ ուրիշ պատճառով և այդպես անվերջ:

Մարդկային կրքերը, արատները և խելահեղությունները Սպինոզան վերլուծում է երկրաչափական մեթոդի օգնությամբ: Սրանք առաջ են գալիս ոչ թե պակասավորությունից և անկարողությունից, այլ հակումից: Մտածողության ոլորտում այս հակումը կոչվում է կամք, իսկ մարմնավոր ոլորտում՝ տենչանք: Որպես բնական աշխարհի երևույթներ կրքերը անսանձ են: Մարդը գիտակցում է միայն իր գործողությունները, բայց ոչ դրանց պատճառները: Այսպես, շատ սրիկաների սրիկայությունների պատճառներն իմանալուց հետո մենք ավելի քիչ կատեինք նրանց:

Բնության մեջ չկա չարիք և բարիք, ինչպես և նպատակներ: Կատարյալը և անկատարը սոսկ մարդկային վերջավոր մտածողության կատեգորիաներ են: Կատարելությունը և իրականությունը նույնն են:

Դեռ Սոկրատեսն է ասել, որ արատավորությունը տգիտություն է, իսկ առաքինությունը՝ իմացություն:

Շատ դժվար է խանգարել իմաստունի հանգիստը: Իմաստուն դառնալու ճանապարհը դժվար է, սակայն հաղթահարելի: Ամենայն ճշմարիտ բան դժվարահասու է:      

Տես նաև Իմմանուել Կանտ Զուտ բանականության քննադատություն և Գեորգ Հեգել Ոգու ֆենոմենոլոգիա