Դանիել Վարուժան | Հեթանոս երգեր | համառոտ

Ժողովածուն (1912) բաղկացած է 3 բաժնից՝ «Հեթանոս երգեր», «Հարճը» և «Գողգոթայի ծաղիկներ»:

1910-ականներին Վարուժանի մեջ ամրապնդվում է հեթանոսական կողմնորոշումը: Վարուժանը դառնում է հեթանոսական շարժման պարագլուխ: Շարժման իմաստն այն է, որ քրիստոնեության ընդունումից հետո հայ ժողովուրդը թուլացել է ոգով, մինչդեռ հեթանոսական շրջանում ավելի կորովի ու հաղթական էր: Պետք է վերադառնալ հին աստվածներին:

Վարուժանի հեթանոսական կողմնորոշումը նաև հակադրվում էր ժամանակի ֆուտուրիզմին, որին որպես այլընտրանք նա ստեղծեց անցյալապաշտ ուղղություն՝ ապավինելով անցյալի դասականներին՝ Խորենացուն և հռոմեացի Վերգիլիուսին: Այդ ծրագիրը նա պիտի իրագործեր գեղարվեստական ստեղծագործությամբ և «Նավասարդ» տարեգրքով, որի նպատակն էր արթնացնել «ցեղին հանճարը»:

«Հեթանոս երգեր» շարքը բացվում է «Գեղեցկության արձանին» սոնետով, որի մեջ ասվում է. «Կուզեմ ըլլա քու մարմարիո՛նդ պեղված»:

Հին աստվածներից ոգեկոչում է նախ Վանատուրին, որը հայ դիցաբանության մեջ եղել է այգեգործության, պտղաբերության և հյուրընկալության աստվածը: Հաջորդում են երեք քույրերի խորհրդանշական կերպարները, որոնք խոսք են ուղղում երեք աստվածների՝ կայծակի աստծուն, որը Վահագնն էր, սիրո աստվածուհի Աստղիկին և հունական դիցաբանության մեջ ամուսնության աստված Հիմենեսին: Անվանական բանաստեղծություններ է ձոնում Անահիտին, Սադուռնին, մեռած աստվածներին: «Մեռած աստվածներուն» բանաստեղծության մեջ բացատրում է իր հեթանոսական դարձի իմաստը.

Արյունափառ Խաչին տակ,

Որուն թևերը տըրտմության կը ծորեն

Աշխարհիս վրա բովանդակ,

Ես պարտված, Արվեստիս դառը սրտեն

Կողբամ ձեր մահն, ո՛վ հեթանոս Աստվածներ:

Մեռա՛վ խորհուրդն. և Բնությունն է արյունե՛ր

Օրենքներու կարկինին սուր սլաքով:

Ձանձրույթը մնաց, պչնված փուշ պսակով:

Մարդն է ինկած գարշապարին տակ հսկա

Խուլ Աստուծո մը հրեա:

Բանաստեղծը ողբում է հին աստվածների մահը, ափսոսում է մարդկության հին արժեքների կորուստը: Այսքանից առաջ և հետո բացվում է հեթանոսական տեսարանը, որտեղ նա իրեն զգում է արքա. «Ես արքա մեմ այս գիշեր Արևելքի ճոխությանց»: Նա երանության մեջ է, նրա առաջ պարում է չերքեզուհին («Հեթանոսական»): Վարուժանը հրաշալի է նկարագրում տեսարանը, որը պիտի մարմնավորվեր նրա «Հարճը» պոեմում:

Ահա Կլեոպատրան («Կլեոպատրա»)՝ հին աշխարհի առեղծվածային գեղեցկուհին, Եգիպտոսի թագուհին (Ք. ա. 68-30), որը նավակի մեջ լողում է Նեղոսի ջրերի վրա: Այստեղ ևս բանաստեղծը խոսում է քնարի լարերը փոխելու մասին. «Պետք է փոխեմ լարերս հին…», որպեսզի կարողանա ամբողջական երգել հին աշխարհի գեղեցկությունների գովքը: Հին աստվածներին և աստվածների սերը վայելող թագուհիներին հաջորդում են առօրյա տարերքի մեջ նետված գեղեցկուհիները՝ հեթանոսորեն, բաց և հուռթի, կենսականորեն անհրաժեշտ ու գրավիչ: Այս տրամադրությամբ են գրված «Ո՜ Տալիթա», «Գրգանք», «…Ո՛վ Լալագե» և մի քանի այլ բանաստեղծություններ: Թանձր ու ճոխ պատկերների մարմնացում է «Արևելյան բաղանիք» քերթվածը: Շարքն ամփոփվում է բանաստեղծների ներշնչանքի աղբյուր թևավոր ձիու Պեգասի պատկերով («Բեգաս»), որը մեռնող կյանքից թռչում է դեպի վեր, դեպի բարձրունքներ, որտեղ աճում է լեռնային գեղեցկուհին՝ Էտըլվայս ծաղիկը, որին այլ կերպ ասում են նաև ալպիական մանուշակ.

Հոս, ձյուներուն ու լույսին

Մեջ թաթախված՝ խաղաղորեն կը ծաղկին

Էտըլվայսներն երազին:

«Հեթանոս երգեր» շարքում Վարուժանը երգում է հոգու ազատության երգը, Մարդու երգը. Մարդու, որն ավելի ազատ, ամբողջական և ինքն իրեն նման էր հին աստվածների ժամանակ:  

Տես նաև Հարճը և Ցեղին սիրտը